Pięć wariantów rozwoju Polski – rozmowa z prof. Michałem Kleiberem
Dyskusje prowadzone zarówno w mediach, jak i na forach politycznych mają marginalne znaczenie dla przyszłości kraju – Kieruje pan Narodowym Programem Foresight, który opracował warianty rozwoju Polski do 2020 r., ale przecież jest pan również przewodniczącym PAN-owskiego Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus”, który został w pierwotnej edycji (jeszcze bez Plusa) utworzony w 1969 r. Czyżby prognozy komitetu okazały się tak mało trafne i trzeba było zainicjować inny program? – W Polsce panuje wyjątkowy krytycyzm w stosunku do prognozowania, zwłaszcza dalekosiężnego. Wynika to częściowo z naszej powojennej historii, kiedy to kolejne sześcio- i pięciolatki skutecznie podważały zaufanie do jakiegokolwiek planowania. Jeśli chodzi o Komitet Prognoz PAN, który w maju dokona podsumowania już 40-letniej działalności, myślę, że odegrał on w przeszłości istotną rolę – szczególnie w aspekcie tworzenia i konsolidacji środowiska osób zainteresowanych perspektywami rozwoju kraju. Jego działalność, zawsze merytoryczna i niezależna od politycznych wpływów, była wysoko oceniana – nawet jeśli nie wszystkie opublikowane opracowania okazywały się w pełni trafione. Myślę jednak, że znacznie większym problemem było to, iż zbyt rzadko sięgano po przedstawiane diagnozy. Niezależnie od tej oceny należy podkreślić, że istnieje istotna różnica między sposobem mówienia o przyszłości wykorzystywanym zazwyczaj na forum Komitetu Prognoz PAN (debata wąskiego grona ekspertów wsparta odpowiednio zredagowanym zbiorem artykułów) a podejściem określanym terminem foresight. W tym drugim przypadku korzystamy z wiedzy dosłownie tysięcy ekspertów o różnym przygotowaniu i pozycji zawodowej – i nie ograniczamy się jedynie do przewidywania sytuacji, w jakiej znajdzie się przedmiot badania za 10 czy 20 lat. Podstawowy element metodologii podejścia foresight polega na konstruowaniu różnych możliwych scenariuszy rozwoju badanego zagadnienia (przyszłości kraju, regionu, działu gospodarki czy wręcz pojedynczej firmy) z uwzględnieniem wpływu, jaki na realizację danego scenariusza możemy mieć my wszyscy, w szczególności nasi wybrani przedstawiciele – decydenci polityczni. Pewną wskazówkę metodologiczną podsuwa zresztą samo angielskie słowo foresight użyte w nazwie programu. Prognozy po angielsku – Czy to obce słowo właśnie w nazwie Narodowego Programu nie jest jakimś zgrzytem? Przecież istnieje nawet ustawa o języku polskim, która nakazuje karać za zaśmiecanie polszczyzny zapożyczeniami? – Mam wielki szacunek dla czystości polszczyzny, ale w tym wypadku użycie słowa foresight jest dobrze umotywowane. Termin „prognoza” ma w języku angielskim dwa odpowiedniki. Forecast oznacza prognozę rozwoju sytuacji w warunkach zupełnie niezależnych od naszych działań. Dla przykładu, człowiek nie ma wpływu na krótkoterminową sytuację pogodową i tutaj polskiemu terminowi prognoza pogody odpowiada angielski termin weather forecast. Foresight natomiast określa przewidywanie, które wśród różnych czynników uwzględnia także nasz możliwy wpływ na przebieg analizowanego procesu. Konsekwencją tego jest typowe dla foresightu konstruowanie różnych alternatywnych scenariuszy rozwoju, zależnych od działań podejmowanych „po drodze”. Np. w ramach aktualnego Narodowego Programu Foresight, zrealizowanego w trzech kluczowych, bardzo szerokich obszarach ludzkiej aktywności, powstało pięć scenariuszy rozwoju Polski do roku 2020. – Skąd wziął pan metodę prognozowania foresight? – Ta metoda ma dosyć długą historię. W latach 70. używano jej w odniesieniu do polityki naukowo-technologicznej i przewidywania możliwości wdrożeń prowadzonych badań naukowych. Dopiero po paru latach uświadomiono sobie niemożność wiarygodnego dokonywania takiej analizy bez szerokiego uwzględnienia problematyki ekonomiczno-społecznej. Badania foresight mają dzisiaj różne oblicza. Bardzo popularne jest korzystanie z nich przez różne korporacje prognozujące rozwój konkretnej firmy czy branży przemysłowej. Często prowadzone są także foresighty regionalne. Specjalną grupę stanowią projekty typu foresight obejmujące swym zakresem problematykę rozwoju całych krajów – zazwyczaj używamy wtedy określenia foresight narodowy. W Polsce poza Programem Narodowym, o którym tu mówimy, jest w trakcie realizacji bądź niedawno zostało zakończonych jeszcze 16 innych programów opartych na tej metodzie, z których siedem odnosi się do rozwoju poszczególnych regionów (czyli województw), a dziewięć ma charakter branżowy. Mam osobistą satysfakcję z zainicjowania przed paroma laty, gdy byłem ministrem nauki, pierwszej w Polsce próby realizacji projektu foresight. Zrealizowano wtedy w ograniczonym, pilotażowym zakresie foresight obejmujący problematykę określoną jako
