Szukając rzetelnej informacji, warto śledzić te media, które czerpią wiedzę od swoich reporterów w strefie konfliktu Dr hab. Sławomir Śpiewak – profesor UJ, psycholog społeczny, pracuje w Instytucie Psychologii Stosowanej na Wydziale Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ, zajmuje się badaniami manipulacji i technik wywierania wpływu społecznego. Czy lubimy wysiłek poznawczy, skoro tak łatwo dajemy się wkręcać, np. w fake newsy? – W największym uproszczeniu: człowiek może przetwarzać informacje na dwa sposoby. Szybko, bezwysiłkowo, opierając się na znanych skryptach, schematach działania. Wtedy dzieje się to płynnie, towarzyszą temu pozytywne emocje i poczucie łatwości przetwarzania. Ale możemy też przejść na tryb bardziej wymagający. Amerykański psycholog Norbert Schwarz wykazał, że jeśli np. poprosimy ludzi o przeczytanie fragmentu tekstu, który jest napisany czcionką dobrze znaną, typu Arial, czyli łatwo nam coś przeczytać, rzutuje to na treść przeczytanej informacji. Przykładowo jeżeli informacja o leku i jego skuteczności wydrukowana jest czcionką łatwą do przeczytania, uznamy, że lek jest bardziej skuteczny, a jeśli czcionka jest trudna do odczytania, lekarstwo możemy uznać za mniej skuteczne. Ludzie zatem dokonują zniekształcenia poznawczego polegającego na tym, że łatwość, z jaką przetwarzają informacje, rzutuje na ocenę tej treści. Dlatego łatwość przyswajania informacji ma znaczenie z punktu widzenia fake newsów? – Tak, pseudoprawda przekazywana w fake newsach jest tak konstruowana, aby była atrakcyjniejsza, szybciej się przetwarzała. Dlatego mamy bardziej pozytywne odczucia w stosunku do tych informacji i wnioskujemy, że są prawdziwe. Struktura prawdziwej informacji jest złożona, bardziej rozbudowana, wymaga od nas wysiłku poznawczego, a to nie sprzyja jej przyjmowaniu. Łatwiej nam zatem wierzyć w sfabrykowane informacje, bo bardzo często są zgodne z naszymi przekonaniami. Problem jest zresztą bardziej złożony, bo dotyczy zarówno psychologii, jak i specyfiki mediów. Wniosek: każda informacja powinna być podana przejrzyście. – Tłumaczę moim studentom, ucząc ich pisać prace naukowe: jeśli napiszesz esej i jest on skonstruowany mętnie i zawile, a ktoś, kto go czyta, musi włożyć wysiłek w zrozumienie jego sensu, prawdopodobnie również nisko oceni jakość opisanych badań. Analogicznie, jeśli newsy są napisane w sposób przystępny, są łatwiej przyswajane. Ta łatwość może wpływać na to, że wyżej oceniamy ich wiarygodność. Jakie są skuteczne metody wywierania wpływu społecznego? Bo teraz obserwujemy to zjawisko w nadmiarze – Putin swoje, Zachód swoje, każdy manipuluje swoją grupą docelową. – Oczywiście, człowieka można zmanipulować przy użyciu technik manipulacji – one nie mają ograniczeń, wymagają tylko czasu i metody oraz podjęcia działań, które sprawią, że będą skuteczne. Termin postprawda (post-truth) stał się słowem roku 2016 według Oxford Dictionary, rok później nastąpił 365-procentowy wzrost użycia fake news według słownika Collinsa. Oba terminy są ze sobą powiązane, pierwszy oznacza, że obiektywne fakty mają mniejsze znaczenie niż opinie odnoszące się do emocji i personalnych przekonań, drugi dotyczy już przekazywanych w mediach informacji, które są nieprawdziwe, wzbudzają sensację, ale mają strukturę rzetelnych informacji prasowych. Gdy jednak popatrzymy na historię, dezinformacja była zawsze. Tyle że w starożytności nie było mass mediów, dominował przekaz ustny, a jeżeli miał on postać fizyczną, to występował w formie afisza czy napisu na murze, do których dostęp był bardzo ograniczony. Skuteczność propagandy w XX w. radykalnie wzrosła z uwagi na rozwój mediów masowej komunikacji. Teraz, kiedy mamy internet, możliwość wpływania na innych ludzi jest nieograniczona. Przeciętny użytkownik Twittera ma ok. 700 obserwatorów, więc każda osoba może mieć wpływ na innych ludzi i rozpowszechniać informacje nieprawdziwe. Przykładowo szacuje się, że Donald Trump w ciągu 869 dni swojej prezydentury rozpowszechnił ok. 11 tys. fałszywych czy wprowadzających w błąd informacji. Mamy do czynienia z masową perswazją i propagandą, które trafiają do osób szczególnie podatnych. Musimy pamiętać, że media społecznościowe działają według algorytmów, które dopasowują informacje do osób podatnych na wpływy. Bo? Łatwiej zapamiętujemy i przetwarzamy informacje zgodne z tym, co myślimy. Czyli m.in. w ten sposób umysł adaptuje się do wysiłku poznawczego? – Problem adaptacji do wysiłku jest bardziej złożony. Badania, które
Tagi:
dziennikarstwo, dziennikarze, fake news, komunikacja, komunikacja społeczna, media, nauki społeczne, postprawda, psychologia społeczna, rosyjska propaganda, rosyjskie trolle, Sławomir Śpiewak, socjologia, społeczeństwo, Uniwersytet Jagielloński, Władimir Putin, WydziaŁ Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ
